Lista Polskiego Dziedzictwa Filmowego

Powstała Lista Polskiego Dziedzictwa Filmowego. Na pierwszej pojawiło się 70 filmów, nie tylko fabularnych, ale też dokumentalnych, eksperymentalnych, krótkometrażowych, ale też cała Polska Kronika Filmowa. Celem Listy jest wyróżnienie filmów, które w szczególny sposób współtworzyły polską kulturę, wyobraźnię i pamięć.

Lista Polskiego Dziedzictwa Filmowego (LPDF), opracowana przez Filmotekę Narodową-Instytut Audiowizualny, to inicjatywa unikatowa, pierwsza w Polsce – i jedna z nielicznych na świecie, jak stanowiący dla niej punkt odniesienia amerykański Narodowy Rejestr Filmowy Biblioteki Kongresu. Powstała w przekonaniu, że kino nie sprowadza się do roli widowiska, towaru ani nawet kanonizowanych arcydzieł. Jest przestrzenią pamięci zbiorowej, świadectwem historii i częścią wspólnego dziedzictwa kulturowego.

Celem Listy jest wyróżnienie filmów, które w szczególny sposób współtworzyły polską kulturę, wyobraźnię i pamięć. Stanowi ona również refleksję nad historią technologii filmowe, dlatego znajdują się na niej filmy pionierskie i unikatowe pod względem technologicznym, od zachowanych rejestracji aparatem Kazimierza Prószyńskiego, przez eksperymenty – po obrazy dokumentujące ewolucję warsztatu filmowego. W ten sposób Lista odsłania nie tylko treść i narracje, lecz także materialny wymiar kina i techniczne innowacje, które same w sobie stanowią element dziedzictwa.

Dobór tytułów obejmuje zarówno filmy kanoniczne, jak i marginalne, klasykę fabularną, dokumenty, animacje, dzieła eksperymentalne, studenckie, amatorskie czy propagandowe – o których gromadzenie, zabezpieczanie i przywracanie FINA dba od siedemdziesięciu lat. Zespół selekcyjny układając ją kierował się dbałością o różnorodność – stąd uwzględnienie różnych rodzajów i gatunków filmowych – oraz proporcjonalną reprezentację każdej z dekad, bez dominacji żadnego z twórców. Celem była możliwie szeroka prezentacja polskiego dziedzictwa audiowizualnego.

W 2025 roku, jubileuszowym dla świętującej swoje 70-lecie Filmoteki, na Listę zostało wpisanych 70 filmów z lat 1908-2005, od otwierającej ją, nieznanego autorstwa Pruskiej kultury (1908), opartego na autentycznych wydarzeniach najstarszego zachowanego filmu wyprodukowanego na ziemiach polskich  – po inicjujące autorskie kino Wojciecha Smarzowskiego Wesele (2004). Pomiędzy nimi znalazły się inne skarby dawnego kina, jak Bestia (1917) Aleksandra Hertza, jedyny zachowany film z polskiego okresu kariery Poli Negri czy Janko muzykant (1930) Ryszarda Ordyńskiego, dzieło przełomu dźwiękowego, którego rekonstrukcja cyfrowa była jednym z najtrudniejszych i zarazem najciekawszych projektów digitalizacyjnych FINA. Kino II RP reprezentują zarówno znane tytuły głównego nurtu – komedia Piętro wyżej (1937) Leona Trystana czy Dziewczęta z Nowolipek (1937) Józefa Lejtesa – jak też filmy eksperymentalne, np. Przygoda człowieka poczciwego (1937) Stefana i Franciszki Themersonów. Swoją obecność odnotowało też polskie kino jidysz – dokumentalne (Droga młodych Aleksandra Forda,1936) i fabularne (Dybuk Michała Waszyńskiego, 1937) a także przedwojenna animacja (Mistrz Chochelka w opałach Jana Jarosza, 1935). Dorobek powojenny otwierają filmy fabularne rywalizujące o miano tego pierwszego: Wielka Droga (1946) Michała Waszyńskiego i Zakazane piosenki (1946) Leonarda Buczkowskiego – oraz Polska Kronika Filmowa rozpoczynająca w 1944 roku swoją 50-letnią działalność, co stanowi światowy fenomen.

Kolejne tytuły oddają bogactwo i różnorodność tych kilku dekad: obok niekwestionowanych klasyków szkoły polskiej czy kina moralnego niepokoju – Popiołu i diamentu (1958) Andrzeja Wajdy, Ostatniego dnia lata (1958) Tadeusza Konwickiego, Eroiki (1958) Andrzeja Munka, Matki Joanny od Aniołów (1960) Jerzego Kawalerowicza, Barw ochronnych (1976) Krzysztofa Zanussiego czy Amatora (1979) Krzysztofa Kieślowskiego – licznie reprezentowane jest kino gatunków: od surrealistycznej komedii Tadeusza Chmielewskiego Ewa chce spać (1957) przez kultowych Samych swoich (1967) Sylwestra Chęcińskiego,  Rejs (1970) Marka Piwowskiego, Misia (1981) Stanisława Barei i Vabank (1981) Juliusza Machulskiego, oryginalne science-fiction Piotra Szulkina O-bi, o-ba. Koniec cywilizacji (1984) – po Psy (1992) Władysława Pasikowskiego i Dług (1999) Krzysztofa Krauzego. Wielkie produkcje – Rękopis znaleziony w Saragossie (1964) Wojciecha Jerzego Hasa czy Potop (1974) Jerzego Hoffmana – sąsiadują z autorskim kinem Jerzego Skolimowskiego (Rysopis, 1965) czy Grzegorza Królikiewicza (Na wylot, 1973).

Obok filmów z mocnym podtekstem społecznym, eksponujących kobiece bohaterki, jak Kobieta samotna (1981) Agnieszki Holland i Krzyk (1982) Barbary Sass, są klasyki kina dla dzieci: Awantura o Basię (1959) Marii Kaniewskiej, Akademia pana Kleksa (1983) Krzysztofa Gradowskiego czy Wielka podróż Bolka i Lolka (1977) Stanisława Nehrebeckiego i Stanisława Dulsa; najważniejsze dokonania mistrzów polskiego dokumentu – od Gimnastyki dla wszystkich (1946) Natalii Brzozowskiej i Konstantego Gordona, przez Muzykantów (1960) Kazimierza Karabasza, Elementarz (1976) Wojciecha Wiszniewskiego po Miejsce urodzenia (1992) Pawła Łozińskiego – i kamienie milowe animacji, od zrealizowanego przez Zenona Wasilewskiego lalkowego Pan Piórko śni  (1949) po powstałą już przy użyciu nowoczesnych technik komputerowych Katedrę (2002) Tomasza Bagińskiego.

Szczególne miejsce na Liście zajmują filmy czy też utwory audiowizualne, takie jak Sztuka konsumpcyjna (1975) Natalii LL, Z mojego okna (1978-1999) Józefa Robakowskiego, Że życie ma sens (2000) Grzegorza Lipca i Concorde (2003) Sasnala – wymykające się klasyfikacjom, z pogranicza kina i sztuk wizualnych, produkowane niezależnie i funkcjonujące w innym obiegu, ale razem z dziełami bardziej kanonicznymi składające się na bogactwo i różnorodność polskiego dziedzictwa filmowego, którego LPDF jest odzwierciedleniem. 

Od 2026 roku proces selekcji stanie się cykliczny: każdego roku dodawanych zostanie dziesięć nowych tytułów, a część wyborów dokonywana będzie w drodze plebiscytu, co nada projektowi wymiar społeczny i pozwoli publiczności współtworzyć Listę. Na tym polega misja FINA: szukamy w filmie wspólnego mianownika i pokazujemy, że kino jako medium pamięci i emocji potrafi budować wspólnotę.

FINA przygotowała cykl pokazów i spotkań, które odbędą się w dniach 27 października – 12 grudnia 2025.

 

LISTA POLSKIEGO DZIEDZICTWA FILMOWEGO - PEŁNA LISTA FILMÓW (chronologicznie):

 

1900

1908 / Pruska kultura / Mojżesz Towbin

 

1910

1917 / Bestia / Aleksander Hertz

1919 / Ludzie bez jutra / Aleksander Hertz

 

1920

1925 / Film amatorski zarejestrowany aparatem „Oko” Kazimierza Prószyńskiego / autor niezidentyfikowany

1929 / Mocny człowiek / Henryk Szaro

 

1930

1930 / Janko Muzykant / Ryszard Ordyński

1934-1961 / Filmy eksperymentalne Pawła Binna

1935 / Mistrz Chochelka w opałach / Jan Jarosz

1935 / Sztandar wolności / Ryszard Ordyński

1936 / Mir kumen On (Droga młodych) / Aleksander Ford

1937 / Przygoda człowieka poczciwego / Stefan i Franciszka Themerson

1937 / Dziewczęta z Nowolipek / Józef Lejtes

1937 / Piętro wyżej / Leon Trystan

1937 / Dybuk / Michał Waszyński

 

1940

1944-1995 / Polska Kronika Filmowa

1946 / Zakazane piosenki / Leonard Buczkowski

1946 / Wielka droga / Michał Waszyński

1946 / Gimnastyka dla wszystkich / Natalia Brzozowska, Konstanty Gordon

1947 / Ostatni etap / Wanda Jakubowska

1949 / Pan Piórko śni / Zenon Wasilewski

 

1950

1954 / Przygoda na Mariensztacie / Leonard Buczkowski

1957 / Ludzie z pustego obszaru / Władysław Ślesicki, Kazimierz Karabasz

1957 / Był sobie raz... / Walerian Borowczyk, Jan Lenica

1957 / Ewa chce spać / Tadeusz Chmielewski

1958 / Popiół i diament / Andrzej Wajda

1958 / Ostatni dzień lata / Tadeusz Konwicki

1958 / Dwaj ludzie z szafą / Roman Polański

1958 / Eroica / Andrzej Munk

1959 / Awantura o Basię / Maria Kaniewska

 

1960

1960 / Matka Joanna od Aniołów / Jerzy Kawalerowicz

1960 / Muzykanci / Kazimierz Karabasz

1960 / Krzyżacy / Aleksander Ford

1964 / Rękopis znaleziony w Saragossie / Wojciech Jerzy Has

1965 / Rysopis / Jerzy Skolimowski

1967 / Archeologia / Andrzej Brzozowski

1967 / Sami swoi / Sylwester Chęciński

1968 / Schody / Stefan Schabenbeck

 

1970

1970 / Rejs / Marek Piwowski

1971 / Trzecia część nocy / Andrzej Żuławski

1972 / Perła w koronie / Kazimierz Kutz

1973 / Na wylot / Grzegorz Królikiewicz

1974 / Potop / Jerzy Hoffman

1975 / Sztuka konsumpcyjna / Natalia LL

1976 / Człowiek z marmuru / Andrzej Wajda

1976 / Elementarz / Wojciech Wiszniewski

1976 / Barwy ochronne / Krzysztof Zanussi

1977 / Wielka podróż Bolka i Lolka / Władysław Nehrebecki, Stanisław Dülz

1978-1999 / Z mojego okna / Józef Robakowski

1979 / Ostry film zaangażowany / Julian Józef Antonisz

1979 / Amator / Krzysztof Kieślowski

 

1980

1980 / Gadające głowy / Krzysztof Kieślowski

1981 / Kobieta samotna / Agnieszka Holland

1981 / Tango / Zbigniew Rybczyński

1981 / Vabank / Juliusz Machulski

1982 / Krzyk / Barbara Sass

1982 / Przesłuchanie / Ryszard Bugajski

1983 / Akademia Pana Kleksa / Krzysztof Gradowski

1984 / O-bi, o-ba: Koniec cywilizacji / Piotr Szulkin

1986 / Medium / Jacek Koprowicz

 

1990

1990 / Ucieczka z kina „Wolność” / Wojciech Marczewski

1992 / Psy / Władysław Pasikowski

1995 / Wszystko może się przytrafić / Marcel Łoziński

1999 / Dług / Krzysztof Krauze

1992 / Miejsce urodzenia / Paweł Łoziński

 

2000

2000 / Że życie ma sens / Grzegorz Lipiec

2002 / Katedra / Tomasz Bagiński

2002 / Dzień świra / Marek Koterski

2003 / Concorde / Wilhelm Sasnal

2004 / Wesele / Wojciech Smarzowski

 

***

Jak każda taka lista i ta budzić będzie emocje. Pewne filmy tutaj zastanawiają, innych brakuje. Ja też widziałbym ją nieco inaczej. Nie ma to jednak znaczenia, listę przygotowała FINA i bierze za nią odpowiedzialność, a przecież najważniejsze, że będzie ona sukcesywnie uzupełniana i z czasem znajdzie się tutaj miejsce, dla całej polskiej klasyki. Dziś napiszę, że to zestawienie budzi mój wielki szacunek i uznanie, jej twórcy nie poszli na skróty, nie przygotowali oczywistego zestawu, sięgnęli także po mniej znane propozycje, pokazując że polskie kino to zagadnienie bardzo bogate. Wyrazy uznania!